تاریخ تهران
نام تهران برای نخستین بار در یکی از نوشته‌های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری ذکر شده‌است.
با این حال قدیمی‌ترین سند فارسی موجود درباره نام تهران نشان می‌دهد که تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، زیرا نویسنده‌ای بنام ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی بنام ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری برابر 874 میلادی در گذشته است.
ابوالقاسم محمد ابن حوقل به سال 331 هجری قمری در توصیف شهر تهران نوشته است که: تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغهای فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است.
ابواسحاق استخری در کتاب المسالک و الممالک به سال340 هجری قمری درباره تهران به تفصیل سخن گفته است و ابن بلخی در کتاب خودش به نام فارسنامه که حدود سال های500 هجری قمری نوشته است از آثار تهران سخن به میان آورده است.
نجم الدین ابوبکر محمد ابن علی ابن سلیمان راوندی در کتاب معروف خویش به نام راحه الصدور به سال 599 هجری قمری روایت کرده است که مادر سلطان ارسلان سلجوقی که در سال 561 هجری قمری از ری قصد عزیمت به نخجوان را داشت در نزدیکی تهران فرود آمد و درهمان ایام خود سلطان نیز در دولاب که ناحیه ای در جنوب خاوری تهران است اقامت داشت.
در زمان پادشاهان صفوی کم کم تهران شهرتی پیدا کرد و آبادی و رونق این شهر به ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول آغاز گردید. چون جد اعلای صفویه به نام امامزاده حمزه مجاور بقعه حضرت عبدالعظیم در شهر ری مدفون بود از این رو سلاطین مزبور هرچند گاه برای زیارت قبر جدشان به تهران می آمدند.
شاه طهماسب اول گذشته از این، به علت وجود آبهای گوارا و باغهای فراوان و شکارگاههای مناسب اطراف شهر تهران را دوست می‌داشت و به مرور در این محل به سکونت های تقریبا طولانی می‌پرداخت، به حدی که دستور داد دور شهر را برج و باروی مقاومی و بناهای تازه و کاروانسراها در داخل آن بنا کنند، به همین مناسبت در سال 961 هجری قمری حصاری به دور شهر بنا نهادند که از چهار دروازه و 114 برج به تعداد سوره های قرآن تشکیل می یافت و مصالح آن را از معادنی تامین کردند که بعدها به چاله میدان و چاله حصار موسوم گردید.
حدود بارویی که به فرمان شاه طهماسب اول به دور شهر کشیده شد تقریبا 6 هزار قدم و بشرح زیر بود:
از سمت جنوب خیابان مولوی فعلی
از سمت شرق خیابان ری فعلی
از سمت غرب خیابان وحدت اسلامی (شاهپور) فعلی
از سمت شمال خیابان های امیر کبیر و امام خمینی (سپه) فعلی
و محوطه ارگ با داشتن حصار مخصوص و خندق جداگانه در وسط شمالی شهر قرار داشت.
از چگونگی محلات و موقعیت آنها چنین بر می آید که قسمت مغرب و شمال غربی شهر داخل باروی عهد شاه طهماسب غالبا باغستان بوده و خانه های مسکونی بیشتر در عودجالان و چاله میدان قرار داشته است و قسمت بازار محل کسب و کار بازرگانان و پیشه‌وران آن زمان بوده است.
شاه عباس اول نیز تا چندی به پیروی از شاه طهماسب همین رویه را تعقیب کرد و به آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران احداث کنند و ساختمانی برای سکونت موقتی خاندان سلطنتی بنا نهند.
در سال 1200 هجری قمری تهران برای اولین بار توسط آغا محمد خان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب گردید.
در زمان آقا محمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اکتفا گردید ولی در زمان فتحعلی شاه محلات جدید و ساختمانهای تازه چندی در تهران ایجاد گشت که از آن جمله بنای مسجد امام خمینی (شاه) - مسجد سید عزیز الله - مدرسه مروی - قصر قاجار - نگارستان و لاله زار را میتوان نام برد.
در زمان محمد شاه محله ای بنام عباس آباد در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگتر نیز به نام عباس آباد در شمال تهران (عباس آباد کنونی)و محله دیگری به نام محمدیه که سابقا میدان پاتقاتوق نامیده میشد بر محلات دیگر افزوده شد و آب رودخانه کرج را بوسیله نهری بنام نهر کرج به تهران منتقل ساخت.
و همچنین احداث باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای مسجد جمعه و بازار بین الحرمین از جمله آثار زمان محمد شاه میباشد. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به همت امیر کبیر تاسیساتی چون مدرسه دارالفنون – بازار امیر – بازار کفاشها – سرای امیر پدید آمد. در سال 1275هجری قمری برای اولین بار برای تهران نقشه تهیه گردید.
در سال 1284 هجری قمری نقشه جدید تری از تهران با همکاری مهندسین فرانسوی تهیه شد. و اراضی جدیدی را داخل محدوده شهر نمودند و شهر را بوسیله خندقها و بارو های جدید به شکل هشت ضلعی محدود ساختند و ارتباط شهر با خارج را بوسیله دوازده دروازه به نام های دروازه های شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، غار، خانی آباد تامین نمودند.
علاوه بر دروازه های دوازده گانه بالا که تا سال 1309 شمسی همچنان پا برجا بود، پاره ای بنا ها و باغها. محلات دیگر در زمان سلطنت ناصر الدین شاه ایجاد گردید که بعضی از آنها هنوز پابرجاست و از بقیه جز نامی باقی نمانده است، که میتوان به شرح زیر نام برد:
باغ و کاخ گلستان
باغ و کاخ صاحب قرانیه
باغ و قصر سلطنت آباد
باغ و عمارت بهارستان (واقع در میدان بهارستان فعلی)
مدرسه و مسجد سپهسالار (شهید مطهری)
پارک میرزا علی خان امین الدوله
باغ و عمارت مسعودیه (محل سکونت مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه)
باغ و عمارت علی قلی خان مخبرالدوله (چهار راه مخبرالدوله فعلی)
پارک اتابک (محل سگونت میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم و محل فعلی سفارت روسیه)
باغ حسن آباد (از آثار میرزا حسن خان مستوفی الممالک و چهار راه حسن آباد فعلی)
باغ و عمارت امیریه (متعلق به امیر کبیر کامران میرزا فرزند ناصرالدین شاه و محل فعلی خیابان امیریه)
باغ و عمارت منیریه (محل سکونت منیر السلطنه مادر کامران میرزا و محله منیریه فعلی)
باغ فرمانفرما (فرمانیه فعلی)
باغ و عمارت کامران میرزا (محله کامرانیه فعلی)
بقعه معروف به سر قبر آقا (مدفن سید زین العابدین امام جمعه داماد ناصرالدین شاه)
میدان امین السلطان (هنوز هم به همین نام برقرار است)
باغ فردوس (محله کنونی باغ فردوس تجریش که به وسیله معیر الممالک ساخته شد)
بنای شمس العماره
بازارآهنگرها
مسگرها
بازارچه های مروی و نایب السلطنه و محله سنگلچ
خانی آباد
قنات آباد
پاچنار
گود زنبورکخانه
بازار بزرگ
گذرها
گذرها معابری بودند که محلات مختلف شهر قدیم را به یکدیگر متصل می‌ساختند. از گذرهای معروف تهران که تا امروز نیز نام آنها در بین مردم رواج دارد میتوان به این گذرها اشاره نمود:
گذر امامزاده یحیی
گذر تقی‌خان، گذر حمام خانم
گذر حمام میرزا ولی
گذر حمام نواب
گذر دانگی
گذر دباغخانه
گذر سرپولک
گذر قلی
گذر مروی
گذر مستوفی
گذر مهدی موش
گذر میرزا محمود وزیر
گذر نوروزخان
گذر لوطی صالح
خیابان‌ها
خیابان‌های قدیم در دوره قاجار و اوایل پهلوی خیابان‌های تهران از 15 تا 20 خیابان اصلی و فرعی تجاوز نمی‌کرد. از خیابان‌های قدیمی که هنوز نام قدیم خود را حفظ کرده‌اند، میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
خیابان ناصریه (ناصر خسرو - اولین خیابان تهران)
خیابان چراغ گاز (امیرکبیر)
خیابان گار ماشین (خیابان ری)
خیابان لاله‌زار
خیابان جلیل آباد (خیام)
خیابان باغ شاه (امام خمینی)
خیابان حسن‌آباد
خیابان امیریه
خیابان منیریه
خیابان شاه‌آباد
خیابان استانبول
خیابان علاءالدوله (فردوسی)
خیابان عین‌الدوله
دروازه شمیران
خیابان صاحب جمع
صفی علیشاه
خیابان باب همایون
خیابان ملک (سه راه امیریه تا میدان قزوین)
خیابان ارامنه (از میدان وحدت اسلامی تا پل امیر بهادر)
خیابان فرهنگ
امیر بهادر
جاده مخصوص
خیابانی که امروز ولی‌عصر خوانده می‌شود و تجریش و راه‌آهن را به هم متصل می‌سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص یا اختصاصی خوانده میشد و تا سال‌ها اتومبیل‌های عادی اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند.
این راه تا چهار راه انقلاب (پهلوی)، خیابان بود و پس از آن به جاده تبدیل میشد و در اطراف آن فقط باغ و بیابان، ویلا و به صورت پراکنده مهمانخانه و کافه‌های حومه شهر مشاهده میشد.
میدان‌ها
در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بناشد.
طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال‌های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگترین آنها هستند.
قهوه‌خانه ها
معتبرترین قهوه‌خانه‌های تهران قدیم، قهوه‌خانه‌های آینه و قنبر در ناصرخسرو، قهوه‌خانه یوزباشی در پشت شمس‌العماره، قهوه‌خانه تلمیه در کوچه مروی و قهوه‌خانه آسیدعلی در خیابان سعدی شمالی و ... بود قهوه‌خانه‌های قدیم تهران فاقد میز و صندلی و در پنجره شیشه‌ای بود و محل نشستن افراد.
سکو یا تخت‌هایی بود که آنها را به وسیله قالی یا زیلو مفروش می‌کردند.
از نظر معماری این قهوه‌خانه‌ها شباهت بسیار به سربینه حمام‌های قدیمی داشتند که دیوارهای آنها با کاشی پوشیده میشد.
علاوه بر فضای سرپوشیده قهوه‌خانه دارای فضای سر بازی نیز بود که به آن باغچه می‌گفتند حوض و سنگابه‌ای در وسط قهوه‌خانه دیده میشد.
دیوار قهوه‌خانه با نقش‌هایی از صحنه‌های رزم و بزم و تصاویر قهرمانان اساطیری شاهنامه به ویژه تصاویری از داستان رستم و سهراب، سیاوش و کشته شدن دیو سپید توسط رستم پوشیده میشد.
در مواردی نیز پرده‌هایی از ماجرای این رخدادها زینت‌افزای قهوه‌خانه بود.
قهوه‌خانه‌ها را به خصوص در شب‌های فرخنده مانند میلادها، به ویژه شب مبعث، آذین می‌بندند و چراغان می‌کنند. در این شب‌ها مجالس انس برپا می‌شود و تا نیمه‌های شب به شعرخوانی، نقل و نقالی و سخنوری می‌پردازند.
در بعضی شب‌ها مانند میلاد امیر مؤمنان، مجلس ذکر سماع ترتیب داده می‌شود و قول و غزل می‌خوانند و دست‌افشانی می‌کنند در شب‌های ماه مبارک رمضان ترنا بازی در قهوه‌خانه‌ها انجام میشد و بازنده را گاهی به دادن زولبیا بامیه محکوم می‌کردند.
در گذشته دسته‌های تقلید‌چی، مطرب، حیوان رقصان نیز در قهوه‌خانه‌ها مشتریان را سرگرم می‌کردنداغلب این قهوه‌خانه‌ها پستویی داشت که محل دم کردن چای و چاق کردن قلیان و طبخ ناهار بود. در قهوه‌خانه‌های جدید، میز و صندلی جای سکو و تخت را گرفته است.
تهران در حال حاضر به 22 منطقه شهری تقسیم می‌شود
دانستنیها